W dwudziestoleciu: korporacje 1918-1939

Wprowadzenie

W historii polskich korporacji akademickich okres międzywojenny był czasem szczególnym. Dotyczy to tak ilości działających wówczas korporacji oraz liczby zaangażowanych w nie akademików, jak i aktywności korporacji w życiu uniwersyteckich i społeczno-politycznym. Z kolei w dziejach korporacji akademickich znajdują odzwierciedlenie burzliwe społeczno-polityczne losy Polski dwudziestolecia międzywojennego.

Już w końcu I wojny światowej większość korporacji łączących Polaków studiujących poza kraju, zaczęła przenosić swoje siedziby do tworzących się ośrodków akademickich na terenie Polski (vide W czasie zaborów: korporacje 1816-1918). Jednocześnie zaczęły powstawać zupełnie nowe związki.

Winieta czasopisma Korporant, 1925 r.

Ruch korporacyjny w Polsce międzywojennej był bardzo różnorodny. Działały korporacje rozmaitych proweniencji ideowych i politycznych, w tym orientacji narodowej, konserwatywnej, monarchistycznej, chrześcijańskiej, sanacyjnej i inne. Określenia te tylko ogólnie wskazywały na istotne elementy ideowości poszczególnych związków, w żaden sposób jej nie wyczerpywały. Dlatego na przykład korporacje postrzegające się jako narodowe, zazwyczaj uważały się także za chrześcijańskie, a korporacje sanacyjne miały często charakter konserwatywny. Nie tylko odmienne afiliacje ideowe decydowały o charakterze korporacji akademickich i kolorycie ruchu korporacyjnego. Nierzadko bowiem równe bądź nawet większe znaczenie miały inne czynniki. Istniały bowiem korporacje regionalne zrzeszające osoby z określonej części kraju (np. Pomerania w Poznaniu, Silingia w Krakowie, Śląsk we Lwowie, Cassubia w Warszawie), korporacje wydziałowe łączące studentów określonego wydziału bądź kierunku studiów (np. weterynaryjna Lutyko-Venedya we Lwowie, górnicza Gnomia w Krakowie, medyczna Leonidania w Wilnie, prawnicza Palestria w Poznaniu), korporacje ziemiańskie skupiające osoby pochodzenia szlacheckiego (Corona z Poznania, Corolla z Krakowa). Wiele korporacji stawiało przed sobą realizację określonych celów społecznych. I tak jedne związki miały na przykład za zadanie pracę nad uświadomieniem narodowym ludności na kresach wschodnich (np. Laudania w Warszawie, Polesia w Wilnie), podczas gdy inne podejmowały działania na rzecz polskości Mazur i Warmii (np. Masovia w Poznaniu), czy miały na celu wspieranie polskiego lotnictwa i szkolenia pilotów (np. Icaria w Poznaniu). Obraz różnorodności ruchu korporacyjnego uzupełniają takie związki, które aby się od korporacji odróżnić przybierały nawet inne nazwy (konfederacje, korpusy). Obok polskich korporacji funkcjonowały korporacje mniejszości narodowych, w szczególności żydowskie, niemieckie i ukraińskie. Wśród wszystkich typów korporacji dominowały związki męskie, choć istniały także nieliczne korporacje żeńskie oraz koedukacyjne.

W dwudziestoleciu międzywojennym powstało siedem polskich związków międzykorpracyjnych łączących pokrewne ideowo stowarzyszenia. Najstarszym, największym i najtrwalszym z nich był powstały w 1921 r. Związek Polskich Korporacji Akademickich. Zrzeszał on przede wszystkim korporacje orientacji narodowej i narodowo-konserwatywnej. Należała do niego ponad połowa istniejących w dwudziestoleciu korporacji. Inne powstałe wówczas związki międzykorporacyjne miały słabszą pozycję. Zazwyczaj były tworzone w opozycji do Związku. Pewne znaczenie uzyskały jednak skupiające korporacje chrześcijańskie Zjednoczenie Polskich Akademickich Korporacji Chrześcijańskich oraz zrzeszająca korporacje sanacyjne Federacja Polskich Korporacji Akademickich.

I. Związek Polskich Korporacji Akademickich

Zjazd Założycielski ZPKA, Warszawa 16-18 IV 1921 r.

Związek został założony na zjeździe międzykorporacyjnym, który odbył się w dniach 16-18 IV 1921 r. w Warszawie. Do założycieli należało sześć korporacji: Polonia z konwentami w Wilnie i Poznaniu, warszawskie Arkonia, Welecja, Sarmatia, Jagiellonia oraz poznańska Lechia. Na Zjeździe określono podstawy funkcjonowania Związku oraz przyjęto deklarację ideową. Na dewizę Związku wybrano rzymskie zawołanie: Salus Reipublicae Suprema Lex (Dobro Rzeczypospolitej Najwyższym Prawem). Rok później na II Zjeździe ZPKA w dniach 4-6 V 1922 r. w Poznaniu przyjęto statut Związku oraz statut organiczny, który od tej pory miał stać się podstawą statutów wszystkich korporacji członkowskich.

Listownik ZPKA, 1931 r.

Siedzibą Związku była początkowo Warszawa. Najwyższą władzę organizacji stanowił Zjazd Polskich Korporacji Akademickich, w którym udział brali delegaci korporacji członkowskich. Do 1928 r. Zjazdy takie odbywały się co roku, a w późniejszym okresie średnio raz na dwa lata. Większość kompetencji Zjazdu posiadały Rady Naczelne, w których udział brali prezes Związku oraz przedstawiciele miejscowych kół międzykorporacyjnych. Władzą wykonawczą Związku było prezydium na czele z prezesem.

W ramach Związku działały miejscowe koła międzykorporacyjne łączące korporacje funkcjonujące w jednym ośrodku akademickim. Działały one w ośmiu miastach: w Wilnie, Warszawie, Lwowie, Poznaniu, Krakowie, Lublinie, Cieszynie i Gdańsku.

Ideologia

Podstawowym dokumentem ideowym Związku była deklaracja ideowa przyjęta na I Zjeździe ZPKA w 1931 r. Stanowiła ona:

“1) Celem życia każdego korporanta jest praca dla dobra Polski, dla Jej wielkości i potęgi. Dobro Narodu i Państwa jest dla niego najwyższym prawem, miarą wartości moralnych i drogowskazem postępowania;
2) pracę dla Polski pojmuje korporant jako pracę dla całego Narodu. Przeciwstawia się on wszelkim prądom i dążeniom, które ponad interes Narodu i Państwa, jako całości, wynosić pragną interesy osobiste, partyjne, klasowe;
3) korporant zdaje sobie sprawę z niebezpieczeństwa obcych żywiołów, które grożą zatraceniem przez Najjaśniejszą Rzeczpospolitą jednolitego narodowego charakteru. Wszędzie i zawsze staje on w obronie polskości, zarówno w dziedzinie dóbr duchowych, jak i materialnych;
4) w korporacjach panuje duch demokratyzmu, łączności braterskiej, równości. Korporant nie może wynosić się ponad innych z powodu swego urodzenia, majątku, stanowiska. Każdy Polak jest dla niego bratem.”

Treść deklaracji była uzupełniana przez interpretacje i deklaracje ideowe przyjmowane na kolejnych Zjazdach i Radach Naczelnych ZPKA. W oficjalnej interpretacji deklaracji ideowej z 1921 r. przyjętej na VII Zjeździe ZPKA w 1928 r. we Lwowie wskazuje się:

“Dobro Narodu i Państwa, które to hasło stanowi niewzruszony dogmat ZPKA, korporant rozumie jako:
1. zapewnienie mocarstwowego stanowiska Polski, zarówno przez obronę dotychczasowego narodowego stanu posiadania jak i pracę nad uświadamianiem narodowem ludności wszystkich naszych kresów, aby ziemie, zawdzięczające Polsce swą kulturę i bogactwo bądź też od wieków przez lud Polski zamieszkane, weszły w skład Najjaśniejszej Rzeczypospolitej;
2. krzewienie w społeczeństwie poszanowania prawa, jako najważniejszej podstawy bytu państwowego;
3. zespolenie interesu Narodu i Państwa przez nadanie Polsce charakteru państwa narodowego z zapewnieniem władztwa Narodu, a nie ludności;
4. krzewienie polskiej myśli państwowej przez wprowadzenie zasady współpracy wszystkich warstw społeczeństwa.
Realizację powyższych celów korporant widzi w pracy nad organizowaniem i zespalaniem żywotnych sił Narodu, uważając ją za cel swego życia, a zdając sobie sprawę ze słuszności tych haseł, ma odwagę zawsze i wszędzie stanąć czynnie w ich obronie, gotów, gdyby zaszła tego potrzeba poświęcić dla nich swe życie.”

Kartka pamiątkowa Ślubowań Jasnogórskich, Jasna Góra 24 V 1936 r.Poczty korporacji związkowych na Ślubowaniu Młodzieży Akademickiej, Jasna Góra 24 V 1936 r.

Istotnym uzupełnieniem ideologii zawartej w wyżej cytowanych uchwałach jest deklaracja ideowa przyjęta na XIII Zjeździe ZPKA w 1937 r. w Poznaniu, która wskazuje na podstawy etyczne działania ruchu korporacyjnego.

“XIII Zjazd PK!A stwierdza, że budowanie potęgi Wielkiej Polski musi się opierać na niezłomnym fundamencie światopoglądu katolickiego, którego zasady muszą przenikać wszystkie dziedziny życia narodowego w pełnym zrozumieniu wielkiej misji kościoła katolickiego, w nauczaniu i wychowaniu Narodu, a w pierwszym rzędzie młodego pokolenia. Zjazd stwierdza, że z tej misji wypływająca działalność Kościoła nie może być ograniczona, lecz winna być rozszerzoną, ponieważ jedynie w twardej szkole etyki katolickiej mogą wyrosnąć charaktery prawe i nieugięte.”

Rozwój Związku

Jak wspomniano, Związek był najliczniejszym związkiem międzykorporacyjnym w przedwojennej Polsce. Szczególnie dynamicznie rozwijał się w latach 20-tych. Przyjętych zostało wówczas kilkadziesiąt korporacji. Jeśli w 1923 r. Związek liczył 27, w 1924 r. 43, w 1927 r. już 78, aby w szczytowym momencie w 1931 r. skupiać aż 85 korporacji.

Karykatura korporacji związkowych, 3 V 1928 r.

Reforma szkolnictwa wyższego z 1932 r. przeprowadzona przez ministra Janusza Jędrzejewicza doprowadziła m.in. do zahamowania rozwoju korporacji akademickich wszystkich proweniencji ideowych, w tym także ZPKA. W związku z faktem, że ustawa m.in. zakazywała istnienia ogólnopolskich związków akademickich, po 1933 r. Związek kontynuował działalność nieoficjalnie. Reforma jędrzejewiczowska doprowadziła także do eskalacji istniejącego już wcześniej konfliktu w łonie samego Związku. Doszło do niego na tle różnic w nastawieniu i taktyki wobec władz sanacyjnych. W 1933 r. doszło do rozłamu, w wyniku którego kilkanaście korporacji zdecydowało się opuścić ZPKA. Reforma jędrzejewiczowska doprowadziła także do ograniczenia bądź nawet zaprzestania działalności przez niektóre korporacje.

Program I Komersu Ogólnokorporacyjnego z okazji III Zjazdu ZPKA, 1923 r.Komers Ogólnokorporacyjny z okazji VIII Zjazdu ZPKA, Lwów 8 XII 1928 r.

Do przezwyciężenia kryzysu doszło w drugiej połowie lat 30-tych. W 1935 r. przeniesiono siedzibę Związku do Lwowa, a w 1937 r. do Poznania. Do 1939 r. oprócz Konwentu Polonia wróciły do ZPKA korporacje, które od 1933 r. pozostawały poza jego strukturami. Wraz z nowoprzyjętymi związkami, w 1939 r. Związek liczył ponownie 79 korporacji.

Łącznie w latach 1921-1939 do Związku należało 108 korporacji: w Warszawie 33, w Poznaniu 25, w Lwowie 19, w Krakowie 15, w Wilnie 8, w Lublinie 2, w Cieszynie 1, poza granicami kraju w Gdańsku 4, a w Wiedniu 1. W 1939 r. najwięcej korporacji skupiały Poznańskie Koło Międzykorporacyjne (20) oraz Warszawskie Koło Międzykorporacyjne (19). W okresie międzywojennym do ZPKA należały:

  • w Wilnie (8): Konwent Polonia, Batoria, Polesia, Vilnensia (później w Federacji), Cresovia (z epizodem w Federacji), Leonidania, Concordia Vilnensis, Filomatia Vilnensis;
  • w Warszawie (33): Arkonia, Welecja, Lechicja, Sarmatia, Jagiellonia, Beatia (później w Federacji), Patria, Unia, Aquilonia, Concordia Varsoviensis, Coronia, Sparta, Wandea, Varsovia, Respublica, Virtutia, Chrobacja, Audacja, Grunwaldja, Mesconia (wcześniej w Zjednoczeniu), Carpatia (wcześniej w Konwencie, później w Federacji), Maritimia, Filalethea, Nationalitas (wcześniej w Konwencie), Ostoja, Aleteja (wcześniej w Konwencie i Zjednoczeniu), Regia, Maltania, Legetia, Filomatia Varsoviensis, Montanja (wcześniej w Zjednoczeniu), Vigintia (wcześniej w Konwencie), Juventia;
  • we Lwowie (19): Lutyko-Venedya, Lutycja, Leopolia, Znicz, Gasconia, Scythia, Aquitania, Aragonia, Zagończyk, Roxolania, Obotritia, Cresovia Leopoliensis, Promethea (wcześniej w Zjednoczeniu, później w Federacji), Tytania, Bellona (później w Federacji), Silvania, Avanguardia, Slavia (wcześniej w Zjednoczeniu ?), Śląsk;
  • w Poznaniu (25): Magna-Polonia, Lechia, Posnania, Chrobria, Surma, Baltia, Silesia, Corona, Helionia, Legia, Masovia, Quritia, Mercuria, Primislavia (później w Federacji), Hermesia, Slensania, Gedania Posnaniensis (wcześniej w Zjednoczeniu), Laconia, Filomatia Posnaniensis, Virtutia, Aesculapia, Icaria, Demetria, Gdynia (później w Federacji), Odra;
  • w Krakowie (16): Corolla, Akropolia, Gnomia, Lauda (wcześniej pod nazwą Legia w Zjednoczeniu), Montana, Arcadia, Praetoria, Vavelia, Capitolia, Constantia (wcześniej w Zjednoczeniu), Gildia, Palestra, Vesalia, Patricia (później w Federacji), Vratislavia, Silingia;
  • w Lublinie (2): Concordia, Hetmania; w Cieszynie (1): Kujawja; poza granicami kraju (5): w Gdańsku - Z.A.G. Wisła, Helania, Gedania, Rosevia, Sobiescia w Wiedniu.

II. Konwent Polskich Korporacji Akademickich

Konwent został założony pod końcu 1923 r. przez warszawskie korporacje: Carpatia, Nationalitas i Victoria. O samej organizacji wiadomo niewiele. W każdym razie miała ona stanowić alternatywę wobec dominującego w ruchu korporacyjnym Związku Polskich Korporacji Akademickich. Jak stwierdził pierwszy prezes Konwentu Tadeusz Podziemski z Nationalitas:
“Nowopowstała organizacja postawiła sobie za cel przyjść z pomocą wszystkim korporacjom nie należącym do Związku, pracować nad ujednostajnieniem ruchu korporacyjnego, dążąc do tego celu drogami innymi niż Związek PK!A, nie krępującymi samodzielnego bytu korporacji.”

Prawdopodobnie tym co miało odróżniać Konwent od ZPKA miał być nowy styl działania, być może w większym stopniu respektujący apolityczność organizacji. Nie chodziło bowiem jak się zdaje o różnice ideowe, gdyż wkrótce po powstaniu Konwentu podano w komunikacie Prezydium, że “Tymczasowa deklaracja ideowa konwentu w zasadniczych swoich liniach nie odbiega od ideologii Związku.” (cyt. za: K.A. Tyszka, Konwent Polskich Korporacji Akademickich - czyżby państwowo-narodowa alternatywa dla ZPKA, Biuletyn korporacyjny ZPK!A 2004, nr 1-4 (23-26), s. 23).

Konwent nie rozwinął szerszej działalności. Skupiał zaledwie kilka korporacji warszawskich. W 1927 r. korporacje zrzeszone w Konwencie podjęły decyzję o swoim przystąpieniu do Związku.

Z nazwy znanych jest łącznie jedynie sześć korporacji, które w latach 1923-1927 należały do Konwentu. Były to: Carpatia (później krótko w ZPKA, a następnie w Federacji), Nationalitas (później w ZPKA), Victoria, Aleteja (później w Zjednoczeniu, a następnie w ZPKA), Hetmania, Vigintia (później w ZPKA).

III. Zjednoczenie Polskich Akademickich Korporacji Chrześcijańskich

Komers ogólny z okazji Rady Naczelnej Zjednoczenia, Poznań 8-9 II 1930 r.

Kolejnym związkiem międzykorporacyjnym było Zjednoczenie Polskich Akademickich Korporacji Chrześcijańskich, które powstało w październiku 1924 r. Zostało założone przez trzy korporacje: Mesconię z Warszawy oraz Laudanię z Warszawy oraz Lublinię z Lublina. W deklaracji ideowej z 1924 r. zapisano, że:

“1. Praca ideowa i wychowawcza w korporacji prowadzona jest ściśle w duchu etyki chrześcijańskiej.
2. Stojąc konsekwencje na gruncie powyższej etyki, korporacje, jako organizacje nie uznają pojedynków, jako formy załatwiania swych zatargów honorowych, tudzież dążyć będą do wyeliminowania pojedynków z konfliktów indywidualnych.
3. Korporacja jest organizacją, mającą na celu dobro Narodu i pracuje nad wyrobieniem dzielnych, ofiarnych i uczciwych obywateli Rzeczypospolitej Polskiej.
Deklaracja ideowa Zjednoczenia, prawd. 1930 r.
4. Realną pracę narodową korporacje chrześcijańskie pojmują jako pracę, prowadzoną na wszelkich dostępnych terenach życia polskiego, a zwłaszcza na terenie społecznym, między innymi wśród młodzieży robotniczej i rzemieślniczej.
5. Akcja społeczna oparta będzie na zasadach sprawiedliwości i miłości chrześcijańskiej oraz dążyć będzie do przywrócenia pracy należnej godności i znaczenia społecznego.
6. Korporacje są apartyjne: zajmują się zagadnieniami religijnymi, politycznymi oraz naukowymi.”

Podobnie jak Konwent także i Zjednoczenie powstało w opozycji do dominującego Związku Polskich Korporacji Akademickich. Przyczyny stworzenia konkurencyjnego wobec Związku zrzeszenia międzykorporacyjnego wyjaśnia “Komunikat korporacji Mesconia, Laudania i Lublinia”. Czytamy tam:

Komers z okazji Zjazdu Zjednoczenia, Warszawa XII 1938 r.

“I. że istniejący na terenie Rzeczypospolitej Polskiej Związek Polskich Korporacji Akademickich w ideologii swej, ujętej w “Statucie Organicznym”, nie obejmuje wszystkich kierunków myślenia narodowego, a co więcej, nie docenia należycie pokrewnej sobie, lecz różniącej się jednak znacznie, ideologii, opartej na etyce chrześcijańskiej.
II. że dążeniem Ogółu Polskich Korporacji Akademickich winno być stworzenie jednego Ogólnopolskiego Związku Korporacji Akademickich, opartego na zasadach narodowych, uwzględniających podstawy etyki chrześcijańskiej.
III. że pożądane byłoby, aby podstawą wspomnianego Ogólnopolskiego Związku Korporacji Akademickich mógł stać się istniejący obecnie ZPK!A, któryby jednak w tym celu musiał zrewidować swoją ideologię, w kierunku uznania zasad korporacji chrześcijańskich.
IV. że korporacje narodowe, oparte na zasadach chrześcijańskich, w obecnym stanie rzeczy są nie tylko niedocenione ale i zwalczane przez pewne ugrupowania akademickie, nie rozumiejące dostatecznie ich przekonań etycznych.
W celu obrony wysuniętych przez się podstaw ideowych oraz w celu uzgodnienia własnej działalności dla osiągnięcia zadań w punktach II i III postawionych, trzy wspominane korporacje zawiązały ‘Zjednoczenia Polskich Akademickich Korporacji Chrześcijańskich’.” (deklaracja i komunikat w: Prąd 1924, nr 6-8, cyt. za K.A.Tyszka, Zjednoczenie Polskich Akademickich Korporacji Chrześcijańskich, Biuletyn korporacyjny ZPK!A 2003, nr 4 (22), s. 28 i s. 31).

Sztychowanie na Zjaździe Zjednoczenia, Warszawa XII 1938 r.

Innymi słowy korporacje tworzące Zjednoczenie akceptowały dominującą pozycję Związku Polskich Korporacji Akademickich, uważały jednocześnie, że ideologia Związku powinna być w sposób wyraźny oparta o chrześcijańskie podstawy etyczne. Praktyczną konsekwencją takiej ewolucji miało być odrzucenie - niezgodnej z etyką chrześcijańską, a przynajmniej w teorii wciąż akceptowaną przez większość ówczesnych korporacji związkowych - praktyki rozwiązywania sporów w drodze pojedynków.

Łącznie w latach 1924-1939 w Zjednoczeniu aktywnych było ok. 30 korporacji, najwięcej w 1932 r. kiedy związek ten skupiał 18 konwentów. W 1939 r. do zrzeszenia należało 11 korporacji. Członkami Zjednoczenia w okresie międzywojennym były:

  • w Poznaniu (6): Pomerania, Astria, Gedania Posnaniensis (później w ZPKA) Agraria, Roma, Codania;
  • w Warszawie (9): Laudania, Mesconia (później w ZPKA), Aleteja (później w ZPKA), Maratonia, Warnenia, Tytania, Montanja (później w ZPKA), Cassubia, Ignitia;
  • w Lublinie (4): Lublinia, Roma Lubliniensis, Konfederatia, Korabja;
  • w Wilnie (2): Śniadecja i Conradia;
  • w Krakowie (4): Legia (później pod nazwą Lauda w ZPKA), Constantia, Jagellonia, Fidelia;
  • we Lwowie (7): Orlęta, Szczerbiec, Ikaria, Swentowid, Promethea (później w ZPKA, a następnie w Federacji), Constantia Leopoliensis, Slavia (?, poźniej ZPKA).

IV. Federacja Polskich Korporacji Akademickich

Federacja została założona dnia 30 VI 1932 r. w Warszawie przez reprezentantów 25 korporacji z pięciu ośrodków akademickich. Decyzja o powołaniu związku miała zapaść rok wcześniej dnia 29 IX 1931 r. na - zorganizowanym z inicjatywy konserwatywnej organizacji sanacyjnej Myśli Mocarstwowej - Kongresie Młodzieży Państwowej. Do Federacji zaproszono korporacje akademickie sympatyzujące z obozem politycznym Józefa Piłsudskiego. W gronie współzałożycieli nowego związku przeważały korporacje związane z Myślą Mocarstwową, ale były wśród nich konwenty związane z Legionem Młodych i Związkiem Strzeleckim, jak także korporacje o ogólnych sympatiach sanacyjnych.

Ideologia Federacji w znacznym stopniu oparta została o założenia programowe Myśli Mocarstwowej. Te z kolei nawiązywały do powstałej w drugie połowie XIX wieku krakowskiej szkoły konserwatywnej (tzw. stańczyków). Endeckiej koncepcji państwa narodowego przedstawiciele Myśli Mocarstwowej zgodnie z tradycją jagiellońską przeciwstawiali koncepcję państwa wielonarodowego. Jednocześnie wspierano postulat ustanowienia silnej władzy państwowej z dominacją władzy wykonawczej. Realizację tego programu widziano w rządach obozu Józefa Piłsudskiego. W pierwszych punktach deklaracji ideowej - najliczniejszego i najsilniejszego środowiska poznańskiego Federacji - wskazuje się na zasadnicze podstawy ideowe współpracy bliskich sobie korporacji:

“1. Etyka katolicka jest fundamentem, na którym budujemy życie społeczeństwa, jednostki, państwa.
2. Rodzina jest podstawową komórką, na której oprzeć można zdrowy i trwały organizm państwowy.
3. Państwo jest tą najdoskonalszą formą, która zapewnia pełny rozwój osobowości jednostki, narodu.
4. Odrzucamy ciasny nacjonalizm, ponieważ wznieca on separatystyczne dążenia odśrodkowe, działając rozsadzająco na spoistość państwa.
5. Odrzucamy przymusową asymilację narodową, a na jej miejsce wysuwamy postulat kultu realnego penetrowania mniejszości słowiańskich i silnego związania ich z państwem drogą gospodarczą.
6. Rozwiązanie kwestji żydowskiej widzimy w kulturalnym wyodrębnieniu Żydów i w popieraniu Syjonizmu palestyńskiego.
7. Własność prywatną pojętą jako funkcję społeczną, uważamy za jeden z filarów ustroju społeczno-gospodarczego.
8. Wszelkie dążenia kolektywistyczne, występujące we formie praktycznej czy teoretycznej, uważamy za sprzeczne z interesem Państwa, gdyż osłabiają one i tak stargane wiązadła społeczne , wprowadzają elementy rozkładu, zaostrzają walkę klas.
9. Prywatną inicjatywę uważamy za motor wszelkiego postępu, ale musi być ona nadzorowana przez Państwo, aby nie prowadziła do wyzysku i ucisku warstw słabszych, z drugiej jednakże strony Państwo nie może sobie rościć prtensyj do kontrolowania wszystkich dziedziny życia społecznego.
10. Pozytywne rozwiązanie kwestji społecznej widzimy w solidaryzmie społeczeństwa, zorganizowanego w związkach zawodowych, oddanych w służbę Państwa, sprawiedliwość i miłość społeczna ma stanowić kryterjum przy rozdziale dochodu społecznego.”

Federacja działała krótko. Paradoksalnie wymierzona przez rząd sanacyjny przeciw organizacjom obozu narodowego reforma uczelni akademickich z 1933 r. (tzw. reforma jędrzejewiczowska), w większym stopniu dotknęła młode korporacje sanacyjne niż okrzepłe już korporacje z ZPKA. W konsekwencji już w 1934 r. Federacja praktycznie zaprzestała działalności. Aktywne pozostały jedynie miejscowe koła międzykorporacyjne. Reforma dotknęła też poszczególne korporacje, z których przynajmniej jedna trzecia w kolejnych latach zanikła.

Łącznie w latach 1932-1933 w Federacji aktywnych było ok. 30 korporacji. Były to:

  • w Warszawie (10): Beatia (wcześniej w ZPKA), Carpatia (wcześniej Konwent i ZPKA), Slavia, Baltitia, Sagitia, Argonauta, Vikingia, Laboria, Prusia, Comitia;
  • w Poznaniu (12): Primislavia (wcześniej w ZPKA), Panslavia, Selenia, Sigismundia, Gdynia (?, wcześniej w ZPKA), Husaria, Palestria, Historica, Ferrumia, Piłsudia Posnaniensis (należała do poznańskiego koła Federacji po 1933), Imperia (?), Hetmania (należała do poznańskiego koła Federacji po 1933);
  • w Wilnie (3): Vilnensia (wcześniej w ZPKA), Cresovia (wcześniej i później ponownie w ZPKA), Piłsudia;
  • we Lwowie (5): Promethea (wcześniej w Zjednoczeniu i ZPKA), Bellona (wcześniej w ZPKA), Fidelia, Kadra, Gdynia.
  • w Krakowie (3): Patricia (wcześniej w ZPKA), Arpada, Garda.

V. Blok Polskich Korporacji Akademickich

Blok Polskich Korporacji Akademickich powstał w 1933 r. Był próbą skupienia w ramach ogólnopolskiego związku korporacji akademickich sympatyzujących z sanacją, które nie zaangażowały się jednak w działania Federacji Polskich Korporacji Akademickich. Blok zrzeszał organizacje narodowo zorientowanych piłsudczyków. Związek ten niedługo po powstaniu mocno zaangażował się politycznie. W 1934 r. członkowie korporacji członkowskich stworzyli struktury Narodowego Frontu Młodych - organizacji młodzieżowej Partii Pracy BBWR. Blok nie rozwinął szerszej działalności, a jego działalność zamarła po 1935 r.

Z nazwy znanych jest łącznie jedynie osiem korporacji, które w latach 1933-1935 należały do Konwentu. Były to: Orlonia, Polania, Nautitia, Ingenia, Politeia, Pro Patria, Ancona oraz Brygadja.

VI. Konfederacje i korpusy

Specyficznymi typami korporacji akademickich, które rozwinęły się w dwudziestoleciu międzywojennym, były konfederacje i korpusy. Powstały one w opozycji do dominującego modelu korporacji akademickich, który uważały za przestarzały lub z innych powodów niewłaściwy. Swoją odmienność podkreślały poprzez rezygnację z określenia “korporacja” na rzecz nowych nazw - “konfederacja” oraz “korpus”.

Konfederacje

Konfederacje pod względem zewnętrznych form przypominały korporacje. W odróżnieniu jednak od większości korporacji wyraźnie odrzucały apartyjny charakter swoich związków. Akcentowały swoje zaangażowanie i związek z obozem narodowym.

Precyzując podstawy działalności konfederacji w deklaracji programowej związku międzykonfederacyjnego napisano:
“Konfederacja Generalna jest organizacją narodową o charakterze ideowo-wychowawczym, opartą na zasadach: zawodowości, hierarchizmu i doboru jednostek. Dążeniem K.G. jest wytworzenie w Narodzie Polskim prądu społecznego, któryby go zorganizował na trwałych podstawach jednolitego ustroju społeczno-ekonomiczno-państwowego prowadzącego do dobrobytu i potęgi.” oraz “Niewzruszonymi podstawami ideowymi tego prądu być muszą: etyka chrześcijańska i polska idea narodowa.”

Łącznie w II Rzeczypospolitej istniało siedem konfederacji. Jako pierwsza powstała w 1925 r. Filarecja (UW), a następnie w 1926 r. Falkonia, w 1927 r. Prometania (Szkoła Mechaniczno-Techniczna im. H. Wawelberga i S. Rotwanda), a w końcu Agronomia (SGGW) oraz w 1934 r. Chrobria (PW). Poza Warszawą istniały dwie konfederacje: Gladia w Wilnie oraz od 1936 r. Magna-Polonia w Lublinie.

Konfederacje, w każdym razie konfederacje warszawskie skupione były w Konfederacji Generalnej Polskiej Młodzieży Akademickiej. Działało także Ogólnokonfederacyjne Koło Seniorów.

Korpusy

Także korpusy pod względem zewnętrznych form i obyczajowości przypominały korporacje. Jak napisali założyciele najstarszego korpusu, przy jego tworzeniu przyjęto “pod względem formy typ korporacji jako organizacji studenckiej”, ale krocząc “pod względem treści (…) innymi drogami”. Silnie akcentowano znaczenie polskich tradycji rycerskich. Jednocześnie przyjęto stanowisko antyduelanckie tj. odrzucające instytucję pojedynku. Wskazywano także, że w korpusach są “formy zewnętrzne i ustrojowe bardziej swobodne, od ogólnie utartych w zwyczajach korporacji akademickich”. Konsekwencją miała być “zasada prawie zupełnego równouprawnienia juniorów z seniorami”, co wynikało - jak pisano - z braku przekonania, by “fuksostwo należycie wychowywało. Prędzej wypaczy, rzadziej wychowa”.

Łącznie w II Rzeczypospolitej istniało siedem korpusów. Jako pierwszy powstał w 1923 r. Korpus Studentów UP “Zawisza Czarny”, następnie II Korpus “Zawisza Czarny” Studentów WSH w Poznaniu oraz III Korpus “Zawisza Czarny” przy AMW we Lwowie. W 1932 r. powołano Korpus “Stefan Czarniecki” Studentów WSBMiE w Poznaniu, a w 1933 r. Korpus Studentów Górnoślązaków UP “Odra”. Istniał także Korpus Zawisza Czarny w Warszawie oraz Korpus Stefan Czarniecki w Wilnie.

W 1932 r. powstał Związek Polskich Korpusów Studenckich.

VII. Korporacje mniejszości narodowych

Osobne miejsce w dwudziestoleciu międzywojennym zajmowały liczne korporacje mniejszości narodowych. Najczęściej łączyły one studentów narodowości żydowskiej, niemieckiej albo ukraińskiej, choć w Wilnie funkcjonowała także korporacja białoruska Scorinia oraz rosyjska Ruthenia Vilnensis.

Korporacje żydowskie

Spośród korporacji mniejszości narodowych szczególną pozycję osiągnęły korporacje żydowskie. W odróżnieniu od innych korporacji miały one swe siedziby nie tylko w ośrodkach akademickich, ale także w tych miastach, gdzie mieszkały znaczne grupy żydowskich studentów. Stąd też poza akademickimi Wilnem, Warszawą, Lwowem i Krakowem, organizacje takie działały także w Tarnopolu, Przemyślu, Stanisławowie, Drohobyczu, Stryju, Samborze, Złoczowie, Białymstoku, Bielsku i Łucku.

Listownik Żydowskiej Korporacji Akademickiej Emunah, 1937 r.

Pierwsze korporacje żydowskie powstały jeszcze przed I wojną światową we Lwowie i w Krakowie. Po 1918 r. powstawały kolejne. Łącznie w okresie dwudziestolecia międzywojennego aktywnych było około 40 takich związków. Można je podzielić na trzy nurty: syjonistyczny, syjonistyczno-rewizjonistyczny oraz najmniej liczny asymilancki. Dwa pierwsze nawiązywały do zarysowanej w końcu XIX w. przez Teodora Herzla idei stworzenia odrębnego państwa żydowskiego w Palestynie. Ponad połowa korporacji żydowskich należała do grupy korporacji syjonistycznych. W 1930 r. stworzyły one obejmujący około 20 organizacji Związek Akademickich Zrzeszeń Korporacji Syjonistycznych. Korporacje syjonistyczne uważały – podobnie jak większość żydowskiej opinii publicznej – za istotne dążenia do uzyskania własnego państwa na drodze dyplomatycznej oraz w poszczególnych zamieszkałych przez Żydów krajach podejmowanie starań na rzecz stopniowego poprawiania sytuacji mniejszości żydowskiej i pokojowej w nich koegzystencji. Natomiast kilkanaście powstałych w latach 30-tych korporacji syjonistyczno-rewizjonistycznych było zainspirowanych poglądami Włodzimierza Żabotyńskiego. Zgodnie z jego przekonaniami dążenie do formowania odrębnego państwa żydowskiego powinno być przyspieszone poprzez działania zbrojne, co miało być osiągnięte przez militaryzację ruchu syjonistycznego. Najmniej liczne, bo reprezentujące jedynie trzy organizacje, były korporacje asymilanckie, które nawiązywały do popularnych w społeczności żydowskiej w XIX w., ale w znacznym stopniu wypartych pod wpływem idei syjonistycznych, poglądów o konieczności walki o równouprawnienie Żydów połączonej z wyrzeczeniem się przez nich świadomości narodowej na rzecz ich przekształcenia w „Polaków wyznania mojżeszowego”.

Do korporacji żydowskich należały:

  • korporacje syjonistyczne (21): Emunah, Hasmonea, Makabea, Hebronia, Barissia oraz Zelotia (wszystkie Lwów), Aurora, Zelota, Betharia oraz Libanonia (wszystkie Warszawa), Kadimah (Kraków), Betharia (Wilno), poza ośrodkami akademickimi: Bar Kochba i Herzlija (obie Tarnopol), Agudath Herzl (Przemyśl), Giskalia (Stanisławów), Hebronia (Drohobycz), Herzlija (Sambor), Kadimah i Emunah (obie Stryj), Herzlija (Złoczów);
  • korporacje syjonistyczno-rewizjonistyczne (13): Emunah (Kraków), Galijah (Warszawa), Jordania i Hasmonea (Wilno), Galijah (Lwów), poza ośrodkami akademickimi: Hebronia (Stryj), Emunah (Tłumacz), Emunah (Przemyśl), Aronia (Białystok), Zeewia (Drohobycz), Masada (Przemyśl), Veritas (Bielsko), Jordania (Łuck);
  • korporacje asymilanckie (3): Monslawacja (Warszawa), Fraternitas (Lwów), Unitania (Wilno).

Korporacje niemieckie

Cyrkle związków akademików niemieckich w Polsce 1922-1939.

Prawdopodobnie najlepiej zorganizowanymi korporacjami mniejszości narodowych były związki akademików niemieckich w Polsce (Vereine Deutscher Hochschüler). Oprócz nich istniała także w Bielsku Białej niemiecka wakacyjna korporacja proweniencji austriackiej “Franken” (Ferialverbindung “Franken”).

Pierwsze związki akademików niemieckich powstały w 1922 r. we Lwowie oraz w 1925 r. w Poznaniu. Wzorem organizacyjnym były korporacje niemieckie, w szczególności typu związków Zjazd Zrzeszenia Związków Akademików Niemieckich w Polsce, Bielsko 1928 r.
studentów niemieckich (Vereine Deutscher Studenten). W odróżnieniu jednak od nich związki akademików niemieckich w Polsce łączyły tak studentów, jak i studentki pochodzenia niemieckiego. Koedukacyjny charakter korporacji budził niekiedy przed wojną zdumienie. Jak wyjaśniał jeden z założycieli związku w Warszawie: “To było dla nas przecież oczywiste. Założycielom nie chodziło bowiem tylko o kultywowanie studenckich tradycji i form organizacyjnych, lecz ponad to o zachowanie całej studenckiej młodzieży dla Niemiecczyzny”. W ramach związków istniały jednak posiadające własną strukturę organizacyjną i do pewnego stopnia autonomiczne “grupy studentek niemieckich” (Gruppen deutscher Studentinnen).

Celem związków były: zachowanie niemieckiej tożsamości narodowej, kultywowanie tradycji studenckich oraz duchowe i intelektualne doskonalenie członków. Działalność korporacji w części finansowały inne organizacje niemieckie z Niemiec i Polski, indywidualni przedstawiciele mniejszości niemieckiej oraz władze Niemiec.

Komers Związku Akademików Niemieckich w Warszawie, 1928 r.

Łącznie w okresie międzywojennym funkcjonowało pięć związków akademików niemieckich: w Poznaniu, we Lwowie, w Warszawie, w Krakowie i w Wilnie. W bliskich relacjach z nimi pozostawało Ziomkostwo Niemieckich Studentów z Polski “Firmitas” z Gdańska (Landsmannschaft Deutscher Studierender Polens “Firmitas” in Danzig). Łącznie w okresie międzywojennym związki te skupiały ponad 1000 osób. Oprócz korporacji wileńskiej pozostałe organizacje należały do powstałego w 1926 r. w Łodzi Zrzeszenia Związków Akademików Niemieckich w Polsce (Verband der Vereine Deutscher Hochschüler in Polen).

Po zakończeniu II wojny światowej aż do 2000 r. w Republice Federalnej Niemiec w różnych formach organizacyjnych działało Zrzeszenie Związków Akademików Niemieckich w Polsce. Swoistą kontynuacją przedwojennych tradycji są powstałe z inicjatywy i przy wsparciu Zrzeszenia: w 2000 r. Związek Akademików Niemieckich w Polsce w Raciborzu (Verein Deutscher Hochschüler in Polen zu Ratibor) oraz w 2003 r. Związek Akademików Niemieckich w Polsce w Opolu (Verein Deutscher Hochschüler in Polen zu Opeln).

Korporacje ukraińskie

Pieczęć Chortycii, 1933 r.

Trzecią znaczniejszą grupą korporacji mniejszości narodowych w międzywojennej Polsce były korporacje ukraińskie. Łącznie w dwudziestoleciu istniało prawdopodobnie ok. dziesięciu korporacji ukraińskich. Najstarszą z nich miała być założona przed I wojną światową w 1906 r. w Stanisławowie korporacja “Zaporoże”. Inne powstawały w miastach, gdzie studiowali studenci i studentki narodowości ukraińskiej. Największym ośrodkiem korporacji ukraińskich był Kraków, gdzie istniało pięć korporacji. Większość z nich nie była jednak trwała, tak że w 1939 r. aktywna pozostała tylko korporacja Sian. W latach międzywojennych miały działać w Polsce następujące korporacje ukraińskie:

  • w Stanisławowie: Zaporoże;
  • w Krakowie: Sian, Czarnomore, Chortycia, Zaporoże oraz żeńska Zahrawa;
  • w Warszawie: Warszawa Czarnomorje (?) i Zaporoże (?);
  • w Wilnie: Kruty i Zaporoże (?);
  • w Poznaniu: Czarnomore;
  • we Lwowie: Osnowa.

Podsumowanie

Korporacje akademickie jako forma organizacji życia studentów na środkowoeuropejskich uniwersytetach osiągnęły apogeum swojej popularności i znaczenia w okresie półwiecza przed I wojną światową. W przypadku polskich korporacji okres największej świetności przypadł z kilkudziesięcioletnim opóźnieniem na czas między dwiema wojnami światowymi. Dopiero w wolnej Polsce większa liczba młodych ludzi mogła podjąć studia oraz zgodnie ze swoimi przekonaniami i upodobaniami organizować czas wolny. Znaczna ich część angażowała się w korporacje akademickie.

Z zebranych w Archiwum Korporacyjnym materiałów wynika, że w okresie międzywojennym działało w sumie 225 polskich korporacji akademickich, z czego 17 poza ówczesnymi granicami Rzeczypospolitej. Ponadto na terenie kraju miało swoje siedziby 59 korporacji mniejszości narodowych. Dane te nie są zapewne kompletne.

Tak jak różni byli studenci, tak - co wynika choćby z powyższego pobieżnego opracowania - różne były polskie korporacje akademickie. Z perspektywy kilkudziesięciu lat różnice ideowe między nimi nie wydają się zazwyczaj duże. Ówczesne korporacje starały się wychowywać swoich członków na dobrych obywateli. Wszystkie sprawiają wrażenie związków konserwatywnych, zorientowanych patriotycznie, opartych o wartości chrześcijańskie, przywiązanych do pojęcia honoru. Choć pamiętać należy, że współcześnie prawie niedostrzegalne różnice przed wojną stanowiły niekiedy oś ostrych podziałów, polemik i sporów, z perspektywy czasu wyraźniej widać, że zdecydowanie więcej je łączyło niż dzieliło. Mutis mutandis wnioski te dotyczą także korporacji mniejszości narodowych.

Kolejność prezentacji

Także opracowania poświęcone poszczególnym korporacjom okresu międzywojenneego przedstawiono w ramach ośrodków akademickich, w których prowadziły one swoją działalność. Ich kolejność odpowiada - zwyczajowej w tradycjach korporacyjnych - precedencji i jest pochodną daty powstania najstarszej korporacji działającej w danym ośrodku akademickim. Stąd pierwszeństwo Wilna, po którym następowały Warszawa, a za nią kolejno Lwów, Poznań, Kraków, Lublin oraz Cieszyn.

Osobno ujęto korporacje działające poza granicami Rzeczypospolitej (vide Korporacje poza granicami), a wśród nich związki korporacyjne z Gdańska, Wiednia oraz Kowna.

Bibliografia:

1) Rocznik Korporacyjny 1928-1928, Warszawa 1928,
2) Zbysław Popławski, Związek Polskich Korporacyj Akademickich w latach 1928-1939, Polskie Korporacje Akademickie 1995, nr 9,
3) Zbysław Popławski, Zarys dziejów ruchu korporacyjnego, ok. 1995, maszynopis,
4) Stanisław Gierszewski, Rys historyczny Zjednoczenia Polskich Akademickich Korporacyj Chrześcijańskich, (w:) Pomerania Korporacja Studentów Uniwersytetu Poznańskiego 1923-1933, Poznań 1933, s. 82 i n.,
5) Daniel Pater, Obóz narodowych piłsudczyków - powstanie, rozwój i upadek Bloku Polskich Korporacji Akademickich, Biuletyn korporacyjny ZPK!A 2003, nr 1 (19), s. 31 i n.,
6) Daniel Pater, W imię Polski mocarstwowej - historia Federacji Polskich Korporacji Akademickich, Biuletyn korporacyjny ZPK!A 2005, nr 1-2 (27-28), s. 28 i n.,
7) Krzysztof Adam Tyszka, Zjednoczenie Polskich Akademickich Korporacji Chrześcijańskich, Biuletyn korporacyjny ZPK!A 2003, nr 4 (22), s. 28 i n.,
.8) Krzysztof Adam Tyszka, Konwent Polskich Korporacji Akademickich - czyżby państwowo-narodowa alternatywa dla ZPKA, Biuletyn korporacyjny ZPK!A 2004, nr 1-4 (23-26), s. 23 i n.
9) Daniel Pater, Żydowski Akademicki Ruch Korporacyjny w Polsce w latach 1898-1939, Dzieje Najnowsze 2002, t. 34, nr 3, s. 3 i n.
10) Theodor Bierschenk (red.), Die Vereine Deutscher Hochschüler in Polen 1922-1939, Hameln 1988.

Opracowanie: Bartłomiej P. Wróblewski
Opublikowano: 14 II 2010 r.
Ostatnia zmiana: 22 X 2011 r.

Propozycja cytowania: Bartłomiej P. Wróblewski, Polski ruch korporacyjny w dwudziestoleciu międzywojennym, (na:) www.archiwumkorporacyjne.pl, stan 22 X 2011 r.

O Archiwum  |  Muzeum Korporacyjne  |  Aktualności  |  Kontakt  |   English © Archiwum Korporacyjne     Nota prawna  |  Mapa serwisu  | 
Szukaj    »
created by { re.PUBLIK }