W czasie zaborów: korporacje 1816-1918

Pierwsze polskie korporacje akademickie zakładane były w XIX wieku przez Polaków studiujących na niemieckojęzycznych uniwersytetach i szkołach wyższych w państwach zaborczych, najpierw na terenie Prus (Wrocław, Berlin), później Rosji (Dorpat, Ryga, Petersburg), a wreszcie od drugiej połowy XIX wieku także na terenie Austrii (Czerniowce, Wiedeń). Jak zostało już wspomniane, przyjmowały one formy organizacyjne korporacji niemieckich, zachowując jednocześnie swój narodowy i patriotyczny charakter (vide O Korporacjach).

Ceremonia przyjęcia do wiedeńskiej Jagiellonii, Wiedeń ok. 1910 r.

Historia większości polskich korporacji studenckich w okresie przed I wojną światową nie została dotychczas szczegółowo zbadana. Wiedza na ten temat pochodzi głównie z okolicznościowych opracowań publikowanych przez niektóre stare korporacje przy okazji świętowania okrągłych rocznic powstania. Dotyczy to jednak tylko tych związków, które kontynuowały działalność w okresie międzywojennym, a później po 1945 r. na emigracji bądź nieoficjalnie w kraju (Konwent Polonia, Arkonia, Welecja, Jagiellonia czy Sarmatia). O innych korporacjach powstałych przed 1914 r. zachowało niewiele wiadomości. Poza kilkoma największymi korporacjami nie zachowały się także - o ile wiadomo - obszerniejsze materiały archiwalne. Należy pamiętać, że polskie korporacje akademickie działały w obcym, niechętnym czy nawet wrogim otoczeniu polityczno-społecznym państw zaborczych, a w konsekwencji często miały charakter nieoficjalny, nie posiadały znaczniejszych możliwości organizacyjno-finansowych oraz zazwyczaj działały stosunkowo krótko tj. kilka lub co najwyżej kilkanaście lat. Z wszystkich tych powodów korporacje nie mogły pozostawić po sobie wielu materialnych śladów. W niektórych przypadkach zachowane wiadomości nie pozwalają nawet na jednoznaczne ustalenie, czy działające wówczas polskie organizacje akademickie, mimo pewnych charakterystycznych dla korporacji studenckich rozwiązań organizacyjnych, tradycji czy zwyczajów były rzeczywiście korporacjami, czy też należały do innych typów zrzeszeń studenckich.

Niemcy

Najstarsze polskie korporacje studenckie zostały założone na terenie państwa pruskiego. Jako pierwsze powstały w 1816 r. Polonia we Wrocławiu oraz utworzona w 1818 r. bliźniacza Polonia w Berlinie. Obie Polonie istniały jednak tylko kilkanaście lat i wskutek represji władz pruskich ostatecznie przestały istnieć po 1831 r.

Fotografia i wizytówka Łucjana Kleina z K! Lechia

Niemal sto lat później w latach I wojny światowej także we Wrocławiu miała istnieć tajna korporacja Neo Frankonia, o której wiadomo niewiele.

Cyrkiel Koła Studenckiego Lechitia w Dreźnie, 1894 r.

Natomiast jej członkowie Marian Schroeder i Łucjan Klein (?) już w odrodzonej Polsce w początkach lat dwudziestych w znacznym stopniu przyczynili się do rozwoju pierwszych korporacji akademickich w Poznaniu i w Krakowie.

Na terenie Niemiec istniały także inne organizacje o charakterze korporacyjnym bądź parakorporacyjnym, m.in. powstała w 1892 r. wśród studentów górnictwa w saksońskim Freibergu Sarmatia, istniejąca w końcu XIX i początkach XX wieku w Greiswaldzie Adolphia czy w Berlinie-Charlottenburgu Techne.

Rosja

Od lat dwudziestych XIX wieku polskie korporacje akademickie zaczęły powstawać także na terenie państwa rosyjskiego. Korzystniejsze niż w Prusach warunki rozwoju polskie związki burszowskie znalazły na niemieckojęzycznych wyższych uczelniach na terenie guberni inflanckiej, gdzie Komers Korporacji Venedya, Dorpat 1911 r. na Uniwersytecie Dorpackim oraz na Politechnice Ryskiej studiowało w XIX w. wielu Polaków. Kolejno powstawały tam: Konwent Polonia (Dorpat, 1828 r.), Arkonia (Ryga, 1879 r.), Welecja (Ryga, 1883 r.), Lutycja (Dorpat, 1884 r.), Znicz (Dorpat, 1897 r.), Venedya (Dorpat, 1907 r.) oraz Lechicja (Dorpat, 1907/8 r.). Warto dodać, że oparciu o wypracowane w Dorpacie i Rydze wzory powstała także w w nieodległym Petersburgu w 1908 r. Sarmatia.

Podobnie jak ich poprzedniczki z Wrocławia i Berlina polskie korporacje w krajach bałtyckich przejmowały wzory organizacyjne korporacji akademickich. Jednocześnie pozostawały związkami na wskroś polskimi, szczyciły się kultywowaniem tradycji wileńskich Filomatów i Filaretów, kształtowały postawy osobowe i patriotyczne polskich studentów oraz dawały im wsparcie i poczucie wspólnoty w obcym kulturowo i narodowo środowisku. O ich pozycji świadczy fakt, że łączyły większość studiujących tam w XIX i XX wieku Polaków. Korporacje dorpackie i ryskie okazały się najbardziej trwałymi polskimi związkami akademickimi powstałymi w czasie zaborów, a w okresie po I wojnie światowej przyczyniły się do przeszczepienia modelu organizacyjnego korporacji akademickich na uczelnie wyższe odrodzonej Rzeczypospolitej.

Austro-Węgry

Okładka programu Komersu z okazji 25-lecia Korporacji Lechia z dnia 3 II 1935 r., Czerniowce

Później niż na terenach Królestwa Pruskiego i Imperium Rosyjskiego zaczęły powstawać polskie korporacje w Cesarstwie Austro-Węgierskim. W leżących na styku kultur na Bukowinie Czerniowcach działały od ok. 1877 r. Ognisko oraz od 1910 r. Lechia. Natomiast w 1910 r. w Wiedniu studenci polscy założyli Jagiellonię. Wszystkie trzy korporacje kontynuowały swoją działalność po 1918 r. Ognisko i Lechia pozostały w należących w latach 1918-1940 do Rumunii Czerniowcach, a Jagiellonia po 1918 r. przeniosła swoją siedzibę do Warszawy.

Oprócz wyżej wymienionych na terenie Austrii istniały także już wcześniej organizacje o charakterze korporacyjnym bądź parakorporacyjnym, m.in. działające w Krakowie ok. 1820 r. Związek Burszów Polskich oraz w latach osiemdziesiątych XIX wieku Bractwo Filaretów i Jagiellonia.

Łącznie w czasach zaborów istniało najprawdopodobniej ok. 20 polskich korporacji akademickich. Tylko dziesięć z nich doczekało odzyskania przez Polskę niepodległości (Konwent Polonia, Lutycja, Lechicja i Venedya, Arkonia i Welecja, Ognisko i Lechia, Jagiellonia, Sarmatia). Poza czerniowieckimi Ogniskiem i Lechią, pozostałe związki przeniosły swoje siedziby do ośrodków akademickich odrodzonej Rzeczypospolitej - do Wilna, Warszawy i Lwowa.

W ramach prezentacji na stronach Archiwum Korporacyjnego historii polskich korporacji akademickich w latach 1816-1918 przedstawione zostaną najważniejsze polskie ośrodki korporacyjne z tego okresu oraz działające w nich najstarsze polskie korporacje. Opracowania te obejmą: Wrocław (Polonia, Neo Frankonia), Dorpat (Konwent Polonia, Lutycja, Znicz-Lechicja, Venedya), Rygę (Arkonia, Welecja) oraz Czerniowce (Ognisko, Lechia). Z kolei wiadomości o kilkuletnich dziejach wiedeńskiej Jagiellonii i petersburskiej Sarmatii zaprezentowane zostaną jako wstęp opracowań dotyczących historii tych korporacji w czasach II Rzeczypospolitej.

Opracowanie: Bartłomiej P. Wróblewski
Opublikowano: 12 IX 2007 r.
Ostatnie zmiany: 21 VI 2012 r.

Propozycja cytowania: Bartłomiej P. Wróblewski, Polskie korporacje akademickie w okresie zaborów w latach 1816-1914, (na:) www.archiwumkorporacyjne.pl, stan 21 VI 2012 r.

O Archiwum | Muzeum Korporacyjne | Aktualności | Kontakt | English © Archiwum Korporacyjne Nota prawna | Mapa serwisu | created by { re.PUBLIK }