Poznań

Środowisko akademickie Poznania

Tradycje uniwersyteckie Poznania sięgają renesansu. W 1517 r. biskup poznański Jan Lubrański powołał kolegium, nazywane od jego imienia Akademią Lubrańskiego. W pół wieku później w 1573 r. powstało Kolegium Jezuickie, które w 1611 r. uzyskało prawa uniwersytetu.

Collegium Maius Wszechnicy Piastowskiej, Poznań 1919 r.

Współczesne akademickie dzieje Poznania rozpoczynają się w momencie otwarcia dnia 7 maja 1919 r. uniwersytetu, który pierwotnie nosił miano Wszechnicy Piastowskiej, a w 1920 r. został przemianowany na Uniwersytet Poznański (od 1955 r. Uniwersytet im. Adama Mickiewicza).

Aula uniwersytecka, Poznań lata 30-te.

W dwudziestoleciu międzywojennym na Uniwersytecie Poznańskim istniały początkowo cztery, a od 1925 r. pięć wydziałów: prawno-ekonomiczny, lekarski, humanistyczny, matematyczno-przyrodniczy oraz rolno-leśny.

Jednodniówka z okazji poświęcenia gmachu Wyższej Szkoły Handlowej, Poznań 1932 r.

Obok Uniwersytetu Poznańskiego istniały wówczas w Poznaniu dwie uczelnie o statusie szkół wyższych sensu largo. Pierwszą z nich była powstała w 1926 r. Wyższa Szkoła Handlowa, która przemianowana została w momencie uzyskania pełnych praw szkoły wyższej w 1938 r. na Akademię Handlową (od 1950 r. Wyższa Szkoła Ekonomiczna, od 1974 r. Akademia Ekonomiczna, od 2008 r. Uniwersytet Ekonomiczny). Drugą natomiast była założona w 1919 r. Państwowa Wyższa Szkoła Budowy Maszyn, która mimo czynionych starań do 1939 r. nie uzyskała praw akademickich (od 1929 r. Państwowa Wyższa Szkoła Budowy Maszyn i Elektrotechniki, od 1955 r. Politechnika Poznańska). Warto jednak zauważyć, że jej przedwojenni absolwenci na podstawie uzyskanych wówczas dyplomów otrzymali po wojnie mocą ustawy tytuły inżynierskie.

Uniwersytet Poznański był jedyną uczelnią posiadającą pełne prawa akademickie nie tylko w Poznaniu, ale także na terenie całego dawnego zaboru pruskiego. Stąd w naturalny sposób studiowali na nim nie tylko Wielkopolanie, ale także wielu młodych Pomorzan i Ślązaków. Powitanie Prymasa Polski ks. Augusta kardynała Hlonda przed nowym gmachem Wyższej Szkoły Handlowej, Poznań 12 XI 1932 r. Ponadto poznańska Alma Mater wybierana była jako miejsce studiów, choć w dużo mniejszym stopniu, także przez młodzież z innych terenów kraju, w szczególności z centralnej Polski. W okresie dwudziestolecia międzywojennego liczba studentów uległa znacznemu powiększeniu. Podobnie jak w innych ośrodkach akademickich największy wzrost słuchaczy nastąpił w początkach lat dwudziestych, jednak wbrew ogólnopolskiej tendencji także w latach trzydziestych zaobserwować można stopniowe zwiększenie liczby studiujących. W roku akademickim 1921/22 na Uniwersytecie immatrykulowanych było 3273, w 1928/29 4126, w 1930/31 4414, a w 1937/38 ok. 4732 osób. Na Wyższej Szkole Handlowej w roku akademickim 1928/29 studiowało 701, w 1930/31 959, a w 1937/38 829 słuchaczy. Z pośrednich i niepotwierdzonych danych wynika, że na Państwowej Wyższej Szkole Budowy Maszyn i Elektrotechniki w roku 1921/22 zapisanych było kilkudziesięciu, w 1928/29 ponad stu, w 1930/31 ponad stu pięćdziesięciu, a w 1937/38 ponad dwustu słuchaczy.

Poznańskie korporacje akademickie

Pomijając nietypowe Akademickie Towarzystwo “Surma”, najstarszymi poznańskimi korporacjami były powstałe dnia 13 III 1920 r. Magna-Polonia oraz dnia 15 VI 1920 r. Lechia. W kolejnych latach powstawały kolejne. W latach międzywojennych istniało w Poznaniu w sumie 50 korporacji akademickich. Zdecydowana większość konwentów afiliowana była na Uniwersytecie Poznańskim, kilka funkcjonowało przy Wyższej Szkole Handlowej (Mercuria, Hermesia, Slensania, Gedania Posnaniensis, Laconia, Panslavia, Codania, Gdynia), a przy na Państwowej Wyższej Szkole Budowy Maszyn i Elektrotechniki (Hetmania, Ferrumia, Korpus Stefana Czarneckiego).

Korporacje Poznańskiego Koła Międzykorporacyjnego w pochodzie z okazji Święta 3 Maja, Poznań 1933 r. Tablica pamiątkowa korporacji Poznańskiego Koła Międzykorporacyjnego.

Większość korporacji zrzeszona była w Związku Polskich Korporacji Akademickich i na terenie miasta konstytuowała Poznańskie Koło Międzykorporacyjne. Łącznie w okresie międzywojennym istniały w Poznaniu 23 korporacje związkowe (Magna-Polonia, Lechia, Posnania, Chrobria, Surma, Baltia, Silesia, Corona, Helionia, Legia, Masovia, Quritia, Mercuria, Hermesia, Slensania, Gedania Posnaniensis, Laconia, Viritia, Filomatia Posnaniensis, Aesculapia, Icaria, Demetria, Odra). Ponieważ Mercuria pozostawała od 1933 r. poza strukturami Związku Polskich Korporacji Akademickich, Quiritia połączyła się w 1935 r. z Filomatią Posnaniensis, a Viritia po 1935 r. zanikła, w 1939 r. członkami Poznańskiego Koła Międzykorporacyjnego było 20 korporacji.

Poczty korporacji chrześcijańskich Pomeranii, Codanii, Astrii, Agrarii z okazji inauguracji r.a. 1929/30, Poznań 1930 r.

Liczne były także korporacje chrześcijańskie zrzeszone w Zjednoczeniu Polskich Akademickich Korporacji Chrześcijańskich (Pomerania, Astria, Agraria, Roma, Codania) oraz sanacyjne związane z Federacją Polskich Korporacji Akademickich (Primislavia, Panslavia, Selenia, Sigismundia, Gdynia, Husaria, Palestria, Historica, Ferrumia, Piłsudia Posnaniensis, Imperia, Hetmania). Działające w Poznaniu korpusy Zawisza Czarny, Korpus Stefan Czarnecki oraz Korpus Odra (?) należały do Związku Polskich Korpusów Studenckich. Istniały także korporacje nie zrzeszone w żadnym ogólnopolskim związkiem międzykorporacyjnym i nazywane z tego powodu „dzikimi”. Należały do nich: A.T. “Surma”, Libertas, Auroria, Iustitia. Warto dodać, że przez krótki czas działała korporacja żeńska Unitia, a ponadto także przez wiele lat aktywne były korporacje mniejszości narodowych: Związek Akademików Niemieckich oraz ukraińska Czarnomore.

Poczty korporacji przed Aulą Uniwersytetu, Poznań 15 VI 1930 r.

Trudno jest ustalić liczebność korporacji poznańskich w okresie międzywojennym. W odniesieniu do ponad połowy z nich nie zachowały się żadne bądź tylko fragmentaryczne spisy. W pozostałych przypadkach istnieją wprawdzie opracowane głównie w latach dziewięćdziesiątych listy członków, które jednak także nie są kompletne. W roku akademickim 1927/28 na ogólną liczbę ok. 3.200 studentów Uniwersytetu w 14 poznańskich korporacjach afiliowanych na poznańskiej Almae Matris i należących do Związku Polskich Korporacji Akademickich zrzeszonych było 791 członków, co stanowi ok. 25 % ogółu studentów. Liczba ta była w tym okresie zapewne nieco wyższa, gdyż poza wspomnianą grupą istniało na Uniwersytecie jeszcze siedem innych korporacji, które według ostrożnych szacunków mogły liczyć przynajmniej 250 osób (liczba ta jest prawdopodobnie nieco zaniżona, gdyż w 1928 r. tylko w samej Pomeranii aktywnych było prawie stu studentów). W 1931 r. na ogólną liczbę ok. 3800 studentów Uniwersytetu w 14 korporacjach związkowych było 920 członków, co stanowi ok. 24 % ogółu studentów. W tym okresie na Uniwersytecie aktywnych było jeszcze przynajmniej dziewięć innych korporacji, których liczba członków trudna jest nawet do oceny szacunkowej.

Znani korporanci

Jan Sajdak, 1932 r.

W początkach lat dwudziestych uniwersytecki Senat i społeczność miasta podchodziły z rezerwą do rozwoju ruchu korporacyjnego w Poznaniu. Szybko jednak została ona przełamana, a korporacje akademickie zaczęły cieszyć się wysokim uznaniem władz akademickich oraz poznańskich i regionalnych elit. Większość rektorów Uniwersytetu była jednocześnie członkami honorowymi korporacji: prof. Stanisław Dobrzycki (rektor 1924/25, Chrobria), prof. Edward Lubicz-Niezabitowski (rektor 1928/29, Demetria), prof. Stanisław Kasznica (rektor 1929/30, Helionia), prof. Jan Sajdak (rektor 1931/32, Silesia), prof. Stanisław Runge (rektor 1933-1936, Lutyko-Venedya ze Lwowa), prof. Antoni Peretiatkowicz (rektor 1936-1939, Mercuria), prof. Stefan Dąbrowski (rektor 1939, Aesculapia), prof. Ludwik Jaxa-Bykowski (założyciel i pierwszy rektor Uniwersytetu Ziem Zachodnich 1940-1943, Masovia). Także dyrektorzy (rektorzy) Wyższej Szkoły Handlowej zostali przyjęci w poczet członków honorowych korporacji: prof. Leonard Glabisz (dyrektor 1926-1930, Mercuria) oraz wspomniany już prof. Antoni Peretiatkowicz (dyrektor i rektor 1930-1939, Mercuria). Korporantem był także długoletni Regens Seminarium Duchownego w Poznaniu, Sługa Boży ks. prof. Kazimierz Rolewski (Magna-Polonia).

Bogdan Wasiutyński, 1926 r.

Także wielu profesorów z wszystkich wydziałów Uniwersytetu oraz Wyższej Szkoły Handlowej było członkami korporacji. Wśród nich byli między innymi:

- prawnicy – karnista prof. Józef Jan Bossowski (Pomerania), administratywista prof. Julian Hubert (Mercuria), kanonista ks. prof. Stanisław Janasik (Posnania, Astria), administratywista prof. Stanisław Kasznica (Helionia), cywilista prof. Antoni Ohanowicz (Masovia), cywilista prof. Romuald Paczkowski (Posnania), konstytucjonalista prof. Antoni Peretiatkowicz (Mercuria), cywilista prof. Bronisław Stelmachowski (Masovia) oraz cywilista prof. Józef Sułkowski (Helionia), administratywista prof. Bogdan Wasiutyński (Baltia), internacjonalista prof. Bohdan Winiarski (Posnania), historyk prawa prof. Zygmunt Wojciechowski (Filomatia Posnaniensis), teoretyk prawa prof. Czesław Znamierowski (Palestria);

- ekonomiści: prof. Kazimierz Celichowski (Mercuria), prof. Albin Glabisz (Mercuria), prof. Leonard Glabisz (Mercuria), prof. Bolesław Olszewicz (Mercuria), prof. Stefan Ropp (Mercuria), prof. Edward Taylor (Baltia), prof. Stefan Żardecki (Laconia);

Komers Aesculapii z okazji 25-lecia pracy naukowej prof. Bolesława Kowalskiego, Poznań lata 30-te.

- medycy: prof. Stefan Borowiecki (Aesculapia), prof. Wiktor Dega (Icaria), prof. Stefan Dąbrowski (Aesculapia), prof. Adam Gantkowski (Aesculapia), prof. Wincenty Jezierski (Aesculapia), prof. Adam Karwowski (Corona), prof. Bolesław Kowalski (Aesculapia), prof. Franciszek Łabendziński (Aesculapia, Icaria), prof. Romuald E. Matuszewski (Aesculapia), prof. Kazimierz Nowakowski (Primislavia), prof. Leon Padlewski (Aesculapia), prof. Franciszek Raszeja (Baltia), dr Mikołaj Rudnicki (Pomerania), prof. Feliks Skubiszewski (Aesculapia), prof. Ludwik Skubiszewski (Aesculapia), prof. Adam Wrzosek (Roma), doc. Tadeusz Żuralski (Aesculapia);

Józef Kostrzewski, lata 30-te.

- profesorowie Wydziału Humanistycznego: prof. pedagogiki Ludwik Jaxa-Bykowski (Masovia), historyk prof. Bronisław Dembiński (Pomerania), historyk i teoretyk literatury polskiej prof. Stanisław Dobrzycki (Chrobria), historyk i teoretyk literatury prof. Tadeusz Grabowski (Masovia), muzykolog prof. Łucjan Kamieński (Surma), filozof prof. Adam Kleczkowski (Magna-Polonia), historyk literatury prof. Stanisław Kolbuszewski (Icaria), archeolog prof. Józef Kostrzewski (Filomatia Posnaniensis), językoznawca prof. Mikołaj Rudnicki (Pomerania), filolog klasyczny i bizantynolog prof. Jan Sajdak (Silesia), historyk-mediewista prof. Kazimierz Tymieniecki (Pomerania);

- profesorowie Wydziału Rolno-Leśnego: zoolog i paleontolog prof. Edward Lubicz-Niezabitowski (Demetria), agronom prof. Zbigniew Pietruszczyński (Piłsudia Posnaniensis) oraz prof. weterynarii Stanisław Runge (Lutyko-Venedya ze Lwowa).

W poznańskich korporacjach aktywni byli także liczni duchowni. Wśród nich wymienić można: biskupa chełmińskiego ks. dra Stanisława Okoniewskiego (Pomerania), duszpasterza akademickiego ks. prałata Józefa Prądzyńskiego (Baltia), błogosławionego ks. Narcyza Putza (Surma), wspomnianego już Sługę Bożego ks. prof. Kazimierza Rolewskiego (Magna-Polonia). Wspomnieć należy także innych znanych kapłanów z Poznania: ks. Antoniego Ludwiczaka (Masovia), ks. kanonika Edmunda Majkowskiego (Chrobria), ks. dra Bronisława Gładysza (Filomatia Posnaniensis), ks. Witolda Żuchowskiego (Filomatia Posnaniensis), ks. kanonika dra Arnolda Marcinkowskiego oraz ks. infuata Józefa Janego (Magna-Polonia), z Pomorza ks. prałata Alfonsa Mańkowskiego (Pomerania), Sługę Bożego ks. prałata Edmunda Roszczynialskiego (Magna-Polonia), ks. prałata Józefa Wysińskiego (Pomerania) oraz ze Śląska ks. prałata Pawła Brandysa (Odra).

Uroczystości X-lecia Silesii, w środku Protektor Silesii Wojciech Korfanty, Poznań 25 I 1932 r.

W działalność korporacyjną zaangażowani byli przedstawiciele elit politycznych i społecznych, głównie z Wielkopolski, Pomorza i Śląska m.in.: Roman Dmowski (Baltia) oraz Wojciech Korfanty (Silesia), wicepremier Eugeniusz Kwiatkowski (Pomerania), wojewoda poznański Witold Celichowski (Helionia), wojewoda poznański Roger Raczyński (Corona, Panslavia, Palestria), wojewoda pomorski Stefan Łaszewski (Baltia), wojewoda pomorski dr Stanisław Wachowiak (Pomerania), wojewoda lubelski Stanisław Moskalewski (Corona), prezydenci Poznania Cyryl Ratajski (prezydent 1922-1934 oraz 1939, Posnania), dr Stanisław Celichowski (Filomatia Posnaniensis), p.o. prezydenta Poznania dr Mikołaj Kiedacz (1921/22 oraz 1924/25, Helionia) oraz wiceprezydenci Zygmunt Zaleski (1937, Hermesia) i dr Tomasz Nowicki (1939, Chrobria), prezydent Bydgoszczy Bernard Śliwiński (Surma), prezydent Chorzowa Karol Grzesik (Odra), prezydenci Torunia mec. Stefan Michałek (prezydent 1922-1934, Baltia) oraz Leon Raszeja (prezydent 1936-1939, Baltia) oraz prezydent Gniezna Leon Mikołajczak (Hermesia).

Komers VI-lecia Baltii, w środku siedzi gen. Józef Haller, Poznań 7 XII 1927 r.

Korporacjom akademickim w Poznaniu patronowała także wielkopolska generalicja, na czele z dowódcami Powstania Wielkopolskiego gen. Józefem Dowbor-Muśnickim (Lechia) oraz gen. Stanisławem Taczakiem (Lechia). Ponadto do korporacji należeli także: gen. Józef Haller (Baltia), gen. Kazimierz Dzierżanowski (Mercuria), gen. Kazimierz Raszewski (Posnania), gen. Antoni Unrug (Legia), gen. Ireneusz Wierzejewski (Chrobria) oraz gen. Edmund Knoll-Kownacki (Gdynia). Także liczni działacze społeczni oraz przemysłowcy wspierali poznański ruch korporacyjny. Wśród nich byli m.in.: dyrektor Fundacji Zamojskich Antoni Pacyński (Lechia), naczelny dyrektor Powszechnej Wystawy Krajowej w 1929 r. dr Stanisław Wachowiak (Pomerania), dyrektor Międzynarodowych Targów Poznańskich prof. Stefan Ropp (Mercuria), dyrektor firmy H. Cegielski Fryderyk Suchanek (Mercuria), prezydent Izby Przemysłowo-Handlowej Stanisław Pernaczyński (Hermesia), prezes Ziemstwa Kredytowego w Poznaniu Józef Żychliński (Corona). Spośród innych znaczących osobowości przedwojennej Polski, których nazwisk nie można byłoby w tym miejscu nie wspomnieć, są wybitni artyści i twórcy: poeta i naukowiec, rektor Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie prof. Jan Kasprowicz (Baltia), kompozytor Feliks Nowowiejski (Surma, Pomerania), a także pisarze Gustaw Morcinek (Slensania) oraz Stefan Żeromski (Pomerania).

Podsumowanie

Zaproszenie na bal korporacji Poznańskiego Koła Międzykorporacyjnego, 1935 r.

W dwudziestoleciu międzywojennym Poznań był miastem par excellence korporacyjnym. Mimo, że do wybuchu wojny najsilniejszym ośrodkiem korporacyjnym pozostała Warszawa, to najbardziej dynamiczny rozwój korporacji dokonał się w Grodzie Przemysława. Jest to o tyle interesujące, że choć pierwsza polska korporacja Polonia powstała w 1816 r. we Wrocławiu skupiała głównie Wielkopolan, to rodzime tradycje korporacyjne były w byłym zaborze pruskim stosunkowo słabe, a społeczeństwo Poznania w początkach lat dwudziestych traktowało formy korporacyjne – podobnie zresztą jak miało to miejsce we Lwowie i Krakowie – z dużą nieufnością. Korporacje były postrzegane przez pryzmat niektórych korporacji niemieckich, zwłaszcza od drugiej połowy XIX w. nacjonalistycznie i wrogo do Polski ustosunkowanych burszenszaftów oraz słynących z zamiłowania do pijaństwa i pojedynków corpsów i landsmanszaftów (ziomkostw). Dlatego korporacje poznańskie od samego początku bardzo silnie akcentowały swój charakter ideowo-wychowawczy. Jednocześnie a limine odrzucały to co określane było jako „burszonada” i identyfikowane ze wspomnianymi negatywnymi wzorcami praktykowanymi w niektórych typach korporacji niemieckich. Oparta na takim fundamencie idea korporacyjna znalazła w Poznaniu podatny grunt. Mieszczańska, narodowa i konserwatywna atmosfera miasta, tradycje pracy organicznej tworzyły klimat, w którym dobrze rozwijał się ruch korporacyjnych wszystkich proweniencji: narodowo-konserwatywny, chrześcijański i sanacyjny. Objawiało się to nie tylko w dużej, a tuż przed samą wojną być może największej w skali kraju, ilości czynnych korporacji, wysokiej, wahającej się między 20 % a 30 % ogółu studentów, liczbie zrzeszonych w korporacjach studentów, ale przede wszystkim w symbiozie, jaka wytworzyła się między korporantami a uczelniami, kadrą profesorską oraz społeczeństwem miasta.

Korporacje poznańskie w Archiwum Korporacyjnym

Na 50 istniejących w dwudziestoleciu międzywojennym korporacji poznańskich w Archiwum Korporacyjnym udało się zgromadzić przynajmniej pewne wiadomości oraz pewne materialne ślady po 29 korporacjach (Magna-Polonia, Lechia, Posnania, Chrobria, Surma, Baltia, Silesia, Corona, Helionia, Pomerania, Korpus Zawiszy Czarnego, Legia, Masovia, Mercuria, Primislavia, Hermesia, Slensania, Gedania Posnaniensis, Laconia, Roma, Filomatia Posnaniensis, Aesculapia, Codania, Icaria, Demetria, Husaria, Iustitia, Odra, Ferrumia). Wśród nich znajdują się niemal wszystkie znaczniejsze korporacje działające w owym czasie w Poznaniu. Na temat pozostałych związków zachowało się stosunkowo niewiele informacji.

Zgromadzone zbiory są bardzo zróżnicowane. W przypadku 24 korporacji – Magna-Polonii, Lechii, Posnanii, Chrobrii, Surmy, Baltii, Silesii, Helionii, Korpusu Zawiszy Czarnego, Legii, Masovii, Mercurii, Hermesii, Slensanii, Gedanii Posnaniensis, Laconii, Romy, Aesculapii, Codanii, Icarii, Demetrii, Husarii, Iustitii, Odry – odnaleziono oryginalne dekle (czapki) oraz zazwyczaj także przynajmniej pojedyncze inne insygnia danej korporacji oraz fotografie. W odniesieniu do Corony, Pomeranii, Primislavii, Filomatii Posnaniensis oraz Ferrumii nie udało się dotychczas odnaleźć dekli korporacyjnych, a jedynie pojedyncze inne insygnia, fotografie czy dokumenty.

Dzięki zgromadzonym zbiorom w wirtualnym Muzeum Polskich Korporacji Akademickich zaprezentowano w formie osobnych opracowań historię oraz stan członkowski 30 poznańskich korporacji. Wiadomości poświęcone pozostałym 20 związkom przedstawiono łącznie (vide Pozostałe). W miarę powiększania zbiorów Archiwum także pozostałe korporacje z Poznania doczekają się osobnych opracowań.

Na stronie udostępniono nie tylko opracowania poświęcone samym korporacjom, ale także zaczęto prezentować zebrane wiadomości biograficzne oraz indywidualne fotografie członków korporacji. W przypadku wspomnianych 30 korporacji było zazwyczaj możliwie ustalenie obszernych, choć niekompletnych spisów członkowskich. W odniesieniu do pozostałych korporacji spisy członkowie mają najczęściej charakter fragmentaryczny. Łącznie obejmują one ok. 3600 nazwisk.

Będziemy wdzięczni za: uzupełnienia i korektę zamieszczonych na stronie opracowań, a także przesyłanie danych biograficznych i fotografii członków korporacji (vide Kontakt), wsparcie w poszukiwaniach materialnych śladów i wszelkich informacji o samych korporacjach (vide Poszukiwania) oraz pomoc w identyfikacji zebranych w Archiwum Korporacyjnym fotografii (vide Identyfikacja fotografii z Poznania).

Opracowanie: Bartłomiej P. Wróblewski
Opublikowano: 12 IX 2007 r.
Ostatnia zmiana: 31 I 2011 r.

Propozycja cytowania: Bartłomiej P. Wróblewski, Poznańskie środowisko korporacyjne w latach 1920-1939, (na:) www.archiwumkorporacyjne.pl, stan 31 I 2011 r.

O Archiwum | Muzeum Korporacyjne | Aktualności | Kontakt | English © Archiwum Korporacyjne Nota prawna | Mapa serwisu | created by { re.PUBLIK }