Dorpat

Drugim obok Wrocławia ośrodkiem akademickim, w którym w czasie zaborów działały polskie korporacje akademickie był Dorpat.

Panorama Dorpatu, 1866 r.

Od 1721 r. Dorpat (niem. Dorpat, ros. Юрьев i Дерпт, est. Tartu) należał do Cesarstwa Rosyjskiego. Znajdował się na obszarze guberni inflanckiej ze stolicą w Rydze, która mimo panowania rosyjskiego do końca XIX wieku była faktycznie rządzona przez osiadłych na terenie Inflant od średniowiecza bałtyckich Niemców. Jak pisał o Dorpacie lat 80-tych XIX wieku Stanisław Czekanowski “(…) mile uderzony byłem tym, co mi tak dokuczało, bolało w Warszawie, a czego tu nie było ani śladu - nic, ani literki, ani słowa ‘kazionnego’, żadnego szyldu ruskiego, wszystko po niemiecku, gdzieniegdzie na mniejszych sklepach estońskie napisy i żadnego munduru wojskowego”.

W XIX wieku Dorpat był stosunkowo niewielkim miastem. Faktu tego nie zmieniał stopniowy wzrost liczby ludności, która jeszcze w 1802 r. wynosiła zaledwie 3500 mieszkańców, by w 1854 r. zwiększyć się do 13.000, a w 1897 r. do 42.000 mieszkańców. Dorpat był jednak ważnym ośrodkiem uniwersyteckim. Działały w nim dwie wyższe uczelnie: Uniwersytet Dorpacki oraz Instytut Weterynaryjny. Cieszyły się one znacznym, niespotykanym w państwie carów, zakresem swobód akademickich.

Uniwersytet Dorpacki, 1915 r.

Dumą miasta był słynny Uniwersytet Dorpacki entuzjastycznie nazywany “Heidelbergiem Północy” bądź nawet “Północnymi Atenami”. Uczelnia miała długą tradycję. Została założona w 1632 r. przez króla Szwecji Gustawa Adolfa jako Universitas Gustaviana. Warto dodać, że uczelnia powstała na fundamencie utworzonego w 1583 r. przez Stefana Batorego jezuickie Gymnasium Dorpatense. W końcu XVII wieku Universitas Gustaviana została przeniesiona do Parnawy, a powróciła do Dorpatu w wyniku decyzji Aleksandra I w 1802 r. jako Cesarea Universitas Dorpatiensis. Na uczelni funkcjonowało pięć wydziałów: medycyny, fizyko-matematyczny, prawa, historyczno-filologiczny oraz teologi protestanckiej. W XIX wieku językiem wykładowym uczelni był początkowo język niemiecki. W wyniku polityki rusyfikacyjnej w latach 1882-1898 stopniowo wprowadzono jako język wykładowy rosyjski. W 1898 r. doszło także do zmiany nazwy samego miasta na Jurjew, a w konsekwencji także nazwy uczelni na Uniwersytet Jurjewski.

Drugą wyższą uczelnią Dorpatu był Instytut Weterynaryjny. Został on powołany w 1848 r. przez władze rosyjskie jako Szkoła Weterynaryjna. Zakładając uczelnię skwapliwie skorzystano ze zbiorów bibliotecznych pozostałych po zlikwidowanym w 1842 r., wraz z całą Akademią Medyko-Chirurgicznej w Wilnie, Oddziałem Weterynaryjnym tej szkoły. W 1873 r. uczelnia została przemianowana na Instytut Weterynaryjny. Podobnie jak na Uniwersytecie także i tu dały o sobie znać tendencje rusyfikacyjne. Nauczanie początkowo prowadzone było w języku niemieckim, a następnie od 1885 r. po rosyjsku.

Przewodnik po Dorpacie, Warszawa 1912 r.

Znaczny procent studentów uczelni dorpackich, a w szczególności Uniwersytetu stanowili Polacy. Pochodzili oni zazwyczaj ze wschodnich terenów I Rzeczypospolitej (tzw. Ziemie zabrane) oraz z Królestwa Kongresowego. Według szacunkowych danych w latach 1802-1918 na Uniwersytecie miało studiować ok. 2500 polskich studentów, którzy stanowili ok. 10 ogółu słuchaczy uczelni w tym okresie. Ich zwiększony napływ daje się odnotować po 1824 r. po wileńskim procesie Filomatów oraz po upadku powstania listopadowego i zamknięciu uniwersytetów w Wilnie i Warszawie. Do nauki w Dorpacie zachęcała, oprócz dobrego europejskiego poziomu naukowego, szczególna, wolnościowa atmosfera miasta. Jak po latach wspominał Marian Zdziechowski: “Dorpat jedynym był w państwie Carów miejscem, gdzie wolno było hymny na cześć Polski wznosić, niemal publicznie, bez obawy, że ktoś podsłucha i doniesie, że wkroczy policja, że nastąpią areszty i więzienia”. Tym co potwierdzało takie opinie, a jak się zdaje w niemałym stopniu przyczyniło się także do dobrych wspomnień studentów z Polski o Dorpacie były tworzone przez nich polskie korporacje akademickie: Konwent Polonia, Lutycja, Znicz-Lechicja/ oraz Venedya.

Menzura członków Curonii i Livonii w latach 20-tych XIX wieku.

Podobnie jak na zdecydowanej większości niemieckojęzycznych uczelni w całej Europie, w tym we Wrocławiu, Rydze i Czerniowcach, także w Dorpacie na życie akademickie przemożny wpływ miały korporacje akademickie. Były one więc także podstawową formą organizacyjną studentów Uniwersytetu Dorpackiego. Ich wspólna reprezentacja tworzyła - odpowiednik współczesnych samorządów studenckich - Koło Delegatów (”Chargierten Convent”), które będąc najważniejszą instytucją swoistej dorpackiej “republiki burszowskiej“ czy też “państwo burszowskiego” (”Burschenstaat”) czuwało nad całością życia studenckiego w mieście. Studenci nie zorganizowani w żadnej korporacji nazywani byli “Wilderami” tj. “dzikimi” posiadali jedynie ograniczone prawa i możliwości uczestnictwa w zorganizowanym życiu akademickim.

Album Neobaltorum 1879-1934, Dorpat 1934 r.

Jako pierwsze powstały w Dorpacie korporacje niemieckie. Początkowo miały one w przeważającej mierze charakter ziomkostw (Landsmannsachaft) grupujących studentów z określonego regionu Inflant. W 1808 r. została założona Curonia, a w latach 20-tych XIX wieku kolejno: w 1821 r. Estonia, w 1822 r. Livonia oraz w 1823 r. Fraternitas Rigensis. W drugiej połowie XIX wieku zaczęto tworzyć także korporacje o innym charakterze. W 1872 r. powstała korporacja wydziałowa farmaceutów Fraternitas Pharmaceutica. W 1879 r. została złożona Neobaltia, w 1881 r. Fraternitas Academia, a w 1909 r. Teutonia. Dorpackie Koło Delegatów tworzyły wyłącznie korporacje niemieckie. Choć w mniejszym bądź większym stopniu tolerowały one inne korporacje akademickie, to odmawiały dopuszczenia ich przedstawicieli do Koła.

Na wzór związków niemieckich powstawały korporacje innych narodowości: łotewskie Lettonia (1870 r.) i Lettgallia (1899 r.), estońskie Fraternitas Estica (1907 r.), Sakala (1909 r.), Ugala (1913 r.), Rotalia (1913 r.) czy rosyjska Ruthenia.

Konwent Polonia, ok. 1914 r.

Były wśród nich także wspomniane już cztery polskie związki korporacyjne. Jako pierwszy został założony w 1828 r. Konwent Polonia, druga po wrocławskiej Polonii najstarsza polska korporacja akademicka. Założyciele Konwentu przyjęli model swoistego ziomkostwa, które miało łączyć studiujących w Dorpacie studentów z terenów przedrozbiorowej Rzeczypospolitej bez względu na ich narodowość, wyznanie i status społeczny. W konsekwencji w każdym razie przez znaczną część XIX wieku do Polonii należeli nie tylko Polacy i katolicy, ale - jak podaje Jan Trynkowski - także “Niemcy, Litwini, Żydzi, Białorusini, Rusini, Tatarzy, przedstawiciele innych wyznań chrześcijańskich: luteranie, kalwini, unici i prawosławni”, “żydzi, karaimi i muzułmanie”.

Pozostałe polskie korporacje łączyły studentów określonego kierunku studiów. Dwie z nich, powstałe w 1884 r. Lutycja oraz w 1907 r. Venedya, skupiały słuchaczy Instytutu Weterynaryjnego. Z kolei korporacja Znicz oraz będąca do pewnego stopnia jej kontynuacją Lechicja grupowały wyłącznie studentów farmacji Uniwersytetu.

Większość Polaków studiujących na Uniwersytecie Dorpackim należała także do polskich korporacji. Na wskazanych wcześniej ok. 2.500 polskich studentów Uniwersytetu ok. 60 % było członkami polskich korporacji, w tym ponad 1300 Konwentu Polonia, a ponad 150 Znicza-Lechicji. Jak podaje cytowany już Jan Trynkowski w Konwencie Polonia “przytłaczającą większość” stanowili “synowie szlacheccy (być może lepiej byłoby tu mówić o ziemiaństwie), liczni” byli “jednak i reprezentanci innych grup społecznych - dzieci mieszczan, czy wręcz bogatej burżuazji, inteligencji (synowie lekarzy, adwokatów, nauczycieli, urzędników)”, byli “też choć nieliczni synowie chłopscy”. W pozostałych polskich związkach korporacyjnych zapewne także większość stanowiły osoby należące do stanu szlacheckiego, choć co prawdopodobne więcej było przedstawicieli rodzin inteligenckich pochodzenia szlacheckiego oraz reprezentantów innych stanów społecznych.

Bibliografia:

1) Jan Trynkowski, “Polonia” - polska korporacja w Dorpacie, www.welecja.pl, stan 12 X 2010 r.,
2) Antoni Minkiewicz, Konwent Polonia 1928-1978, Londyn 1978,
3) Konrad Millak, Polskie stowarzyszenia studentów weterynarii w Dorpacie do 1918 roku, (w:) Zeszyty Naukowe SGGW - Seria Historyczna, z. 2, Warszawa 1965, s. 93 i n.,
4) Arkadiusz Janicki, Studenci polscy na Politechnice Ryskiej w latach 1862-1918, t. I: Rys historyczny, Gdańsk 2005.

Opracowanie: Bartłomiej P. Wróblewski
Opublikowano: 13 X 2010 r.

Propozycja cytowania: Bartłomiej P. Wróblewski, Polskie korporacje akademickie w Dorpacie 1828-1918, (na:) www.archiwumkorporacyjne.pl, stan 13 X 2010 r.

O Archiwum  |  Muzeum Korporacyjne  |  Aktualności  |  Kontakt  |   English © Archiwum Korporacyjne     Nota prawna  |  Mapa serwisu  | 
Szukaj    »
created by { re.PUBLIK }